Grzegorz B. Bednarek - Klasztor p.w. św. Jana Ewangelisty w Mogilnie, XI w.


Mogileńskie   opactwo   pobenedyktyńskie   jest      jednym z najstarszych narodowych pomników historii Polski związanym z chrystianizacją naszego kraju w czasach piastowskich. Według najstarszych kronik jego początki sięgają roku 1065, kiedy to król Bolesław Śmiały wsparł materialnie i obdarzył ziemskimi lennami tutejszy, misyjny konwent benedyktyńskich mnichów. Klasztor został ufundowany  na  prastarym  szlaku  drogowym prowadzącym z Gniezna w kierunku Wisły i Mazowsza w tutejszym niedużym, warownym grodzie, który położony był na jeziornym cyplu naprzeciwko rybackiej osady leżącej po jego drugiej stronie. Gród był jednoczłonowy i połączony z  wioską długim, drewnianym liczącym 160 metrów mostem, co mogłoby by świadczyć o dużej randze Mogilna jako miejscu strategicznym i porównywalne może być ze słynnym Ostrowem Lednickim, gdzie istniały podobne mosty łączące wyspę z lądem. Oprócz tego tutejsza warownia była wówczas otoczona od południa mniejszymi grodami w Lubieniu, Ostrowitem i Kamieńcu, a od wschodu  warownymi grodami w Mietlicy, Szarleju i Kruszwicy.

Pierwsze  plemiona   słowiańskie  przybyły  na teren Kujaw i Pałuk około VII-VIII wieku i tutaj też  powstało ich plemienne minipaństewko z główną siedzibą w Kruszwicy, skąd jak chce lokalna, ludowa tradycja wywodziła się królewska dynastia    Piastów.     W     połowie    IX    wieku w dokumencie powstałym w cesarskim klasztorze p.w. św. Emmerama w bawarskiej Ratyzbonie spisano, zapewne na potrzeby wywiadowcze armii karolińskiej, kilkadziesiąt nazw słowiańskich plemion z obszaru całej zachodniej i pogańskiej jeszcze Słowiańszczyzny oraz ilość posiadanych przez nich grodów. Z terenu dzisiejszej Polski byli to między innymi Wiślanie, Ślężanie, Wierczanie, Lędzinie i Goplanie. Ci ostatni mogą być identyfikowani z mieszkańcami dzisiejszych Kujaw i okolic Jeziora Gopła, nad którymi znajdowały się ich dwa główne grody, czyli Kruszwica i Mietlica. Stąd też miała wywodzić się lokalna dynastia Popielidów, którzy byli konkurentami Piastów. W latach trzydziestych X wieku Mogilno należało już jednak jako strategiczny gród do obronnego systemu władców piastowskich z okolic Giecza, Gniezna i Poznania i stanowiło ważny punkt w plemiennych walkach między bratnimi, lechickimi rodami nadwarciańskich Piastów  i  nadgoplańskich   Popielidów, co odbiło się echem w najstarszych polskich kronikach i ludowych legendach  dotyczących początków państwa polskiego.

O pochodzeniu rodu Piastów i Popielidów pisali między innymi pierwsi polscy kronikarze Gall Anonim i Wincenty Kadłubek.  Dalekim echem tych wydarzeń jest także literacka wizja J. Kraszewskiego, który w swej powieści „Stara baśń” próbował odtworzyć te legendarne wydarzenia.   W czasach plemiennych około lat dwudziestych X wieku gród został zdobyty i wzmocniony przez pierwszych Piastów. Można przyjąć, że od nazwy tego miejsca wywodziła się też nazwa  tutejszych mieszkańców,   która   brzmiała Mogilany i  jest  poświadczona  między  innymi   w    nazwach   miejscowych w innych częściach Polski i słowiańskiego Połabia. Trzeba bowiem pamiętać, że podczas ówczesnych wojen i najazdów miejscowa ludność była porywana i przesiedlana przez zdobywców na swoje tereny jako niewolnicy i tam osiedlając się w swoich nowych siedzibach zamieszkania przyjmowała swoje stare plemienne nazwy jak na przykład Mogilany, Pomorzany, Hedczany, Rusinowo, Ślężany .

Pierwszy mogileński klasztor wzniesiono w ruinach tutejszego grodziska, które po zbrojnym powstaniu możnowładców przeciwko Mieszkowi II, późniejszej reakcji pogańskiej i czeskim najeździe w roku 1038 stało się zapewne  na powrót słowiańską bałwochwalnią, gdzie składano zapomnianym już dzisiaj bożkom ofiary. Jako datę założenia opactwa i osadzenie tu mnichów reguły św. Benedykta, których sprowadzono tu z podkrakowskiego Tyńca przyjmuje się rok 1065. W czasach obudowy monarchii przez Kazimierza Odnowiciela i jego syna Bolesława Śmiałego Mogilno stało się jednym z ważniejszych piastowskich ośrodków obronnych i chrystianizacyjnych na Kujawach i jak można przypuszczać było centrum ewangelizacyjnym dla całego regionu. Według niektórych jednak hipotez badawczych jego powstanie można cofnąć do lat 40-tych XI wieku i wiąże się ono z powrotem do Polski Kazimierza Odnowiciela, który odbudował monarchię piastowską.

Ze względu na strategiczne położenie Mogilna, jego walory obronne i wcześniejszą chrystianizację tych ziem w czasach Mieszka I Mogilno stało się obronną i ewangelizacyjną rubieżą, a tutejszy klasztor był jedną z najważniejszych placówek monastycznych odradzającego się państwa polskiego. Mogilno miało być w tym wypadku swoistą zaporą przed   wpływami    pogańskimi   docierającymi   na   Kujawy z pobliskiego Pomorza i Prus. W tym czasie tutejszy klasztor był bowiem jedynym w tej części państwa piastowskiego benedyktyńskim ośrodkiem misyjnym.

Historyczna i  architektoniczna wartość tutejszego opactwa  polega dziś jednak na fakcie, iż jest to najlepiej zachowany romański   klasztor benedyktyński w Polsce.  Dla porównania z innymi  XI-wiecznymi  romańskimi zbytkami  na przykład w słynnym Tyńcu pozostała tylko jedna ze ścian dawnego krużganka i kilka luźnych odnalezionych przez archeologów detali rzeźb romańskich. W Mogilnie natomiast przetrwało prezbiterium z absydą, fragmenty wieży zachodniej, pierwotne mury przyziemia i filary podtrzymujące strop kościoła. Zachowały się też pierwotne krypty w podziemiach dzisiejszej bazyliki, które są najstarszą i najbardziej imponującą częścią tej wspaniałej budowli. O wyjątkowej liturgicznej randze tego miejsca może świadczyć fakt, że krypta wschodnia posiada ołtarz, co sugeruje, że była przeznaczona być może jako specjalna kaplica, w której na ołtarzu umieszczone były ważne relikwie któregoś ze świętych. Jedynym odpowiednikiem mogileńskich    krypt    jest   słynna     krypta    św. Leonarda w  archikatedrze na   Wawelu,    która   pochodzi    z przełomu XI i XII wieku.

Podobne rozwiązanie architektoniczne z podwójnym prezbiterium z tego samego okresu potwierdzono wykopaliskami na grodzisku w Gieczu, gdzie w tamtejszym kościele p.w. Jana Chrzciciela istniała także pod prezbiterium, podobna relikwiarzowa krypta. To liturgiczne rozwiązanie budowlane  miało  natomiast w tamtym czasie swój wzorzec w imponujących swoją wielkością i wystrojem cesarskich klasztorach i bazylikach w Saksonii i Nadrenii /Memleben, Kwedlinburg, Kolonia, Essen, Soest, Minden/ skąd pochodziły główne wzorce architektoniczne wczesnopiastowskiej kamiennej architektury sakralnej.

Pierwszą mogileńską bazylikę klasztorną wzniesiono we wnętrzu grodu. Była to budowla trójnawowa o długości 37 metrów z niedużym transeptem i trzema absydami wybudowana z granitowych ciosów i pokryta  drewnianym stropem. Z pierwotnego transeptu schodziło się do klatek schodowych, które prowadziły  do krypty wschodniej, gdzie znajdował się drugi, podziemny ołtarz. Od strony zachodniej znajdował się natomiast tak zwany „westwerk” czyli fasada zachodnia z pojedynczą wieżą, pod którą znajdowała się kolejna krypta, którą można chyba uznać za pierwotny kapitularz opactwa. W tamtych czasach budowa tak okazałej świątyni musiała być bardzo kosztowna i chyba też z tego względu pozostała część klasztoru, czyli dormitorium, refektarz,  skryptorium  i   inne użytkowe budynki wzniesiono z drewna. Kamienna była w klasztornym wirydarzu tylko cembrowina studni, którą do dziś możemy podziwiać na klasztornym dziedzińcu. W trakcie prac archeologicznych na terenie całego kompleksu klasztornego odkryto ponad 50 męskich  pochówków,  z    których   najstarsze    odnaleziono w krypcie wschodniej, w nawach kościoła oraz na zewnątrz bazyliki wokół jej absydy. Świadczy to o tym, iż są to najprawdopodobniej anonimowe groby pierwszych benedyktynów mogileńskich. Burzliwe dzieje rozbicia dzielnicowego Polski i bratobójcze walki książąt piastowskich w XIII wieku spowodowały duże zniszczenia zarówno mogileńskiego grodu, jak i tutejszego klasztoru. Po najeździe Władysława Odonica na Mogilno zniszczono zarówno gród, jak i klasztor wraz z bazyliką.  

Patron opactwa

Św. Jan Ewangelista był jednym z najważniejszych Apostołów otaczających Jezusa Chrystusa, a po jego męczeńskiej śmierci stał się jednym z najgorliwszych krzewicieli  Jego nauk. Do kanonu Kościoła Katolickiego wszedł jako jeden z współtwórców Ewangelii, a jej czwarta część spisana przez niego w rzymskiej niewoli na greckiej wyspie Patmos  nazywana jest Apokalipsą według  św. Jana. Obok

Św. Jan Ewangelista urodził się Betsaidzie nad Jeziorem Galilejskim   i     pochodził   z   zamożnej   rodziny   rybackiej.

W młodości  był  uczniem św. Jana Chrzciciela, a do grona uczniów Jezusa przystąpił  w wieku około 25 lat razem ze swoim starszym bratem Jakubem. Według Ewangelii św. Jan jako uczeń Chrystusa uczestniczył w Przemienieniu Pańskim na Górze Tabor, podczas Ostatniej Wieczerzy siedział najbliżej  Jezusa,  a  po   jego   ukrzyżowaniu    jako     jedyny z Apostołów poszedł pod krzyż, na którym umierał Jezus. On też  razem  ze   św. Piotrem przybył do pustego grobu Jezusa,  a później jako głosiciel Ewangelii św. Jan  początkowo nauczał w Jerozolime,  później Samarze oraz w Efezie . Jako starzec był zesłany na grecką wyspę Patmos, gdzie najprawdopodobniej  napisał   Apokalipsę. Jan,    jako jedyny z Apostołów zmarł  śmiercią naturalną, w czym chrześcijanie widzieli następstwo wiernego towarzyszenia Jezusowi aż po jego męczeńską śmierć na krzyżu. Pochowany został najprawdopodobniej w okolicy Efezu, gdzie w VI wieku dzięki cesarzowi Justynianowi wzniesiono bazylikę pod jego wezwaniem, którą zniszczono tysiąc lat później podczas islamskiego najazdu na Bizancjum. Według badań archeologicznych w tym miejscu od najdawniejszych czasów oddawano cześć św. Janowi. Apostoł w tradycji wiary katolickiej stał się patronem bednarzy, drukarzy, pisarzy, skrybów i właścicieli winnic . W ikonografii przedstawiany jest jako starzec lub też młodzieniec w tunice i płaszczu lub też   jako  rybak, a jego atrybutami są orzeł , gołębica i kielich z Hostią. W Polsce najstarszym, bo XI wiecznym miejscem jego kultu jest właśnie klasztor w kujawskim Mogilnie.

Artykuł powstał w autorskim cyklu wydawniczym  promującym ciekawe katolickie zabytki sakralne związane z historią Polski  do publikacji na portalu OŁ KSD

Foto: autor

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w  Ustawie  o    prawie   autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/

Copyright G.B. Bednarek, 201