Grzegorz B. Bednarek- Będków. Kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, XV w. Archidiecezja Łódzka, Dekanat Kurowicki

Jednym z najcenniejszych kulturowych i historycznych   zabytków architektonicznych dzisiejszej Ziemi Łódzkiej jest gotycki kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Będkowie pod Łodzią.  Ta wyjątkowa,  lecz mało znana w skali całego regionu świątynia stanowi jednak  jedną z  jej  największych pereł   zarówno pod względem architektonicznym, jak i artystycznym.



Jej przepiękna i  perfekcyjnie wymurowana z cegły bryła jest bowiem doskonałym przykładem niewielkiej gotyckiej fary miejskiej wzniesionej przez doskonały warsztat budowlany swojej epoki przez wysoko wykwalifikowanych murarzy, cieślów i rzeźbiarzy przybyłych  tu  w XV wieku zapewne,  z któregoś z  polskich miast hanzeatyckich, być może  Gdańska, Torunia, Chełmna lub Grudziądza.   Jak głosi lokalna  legenda,  cegłę  sprowadzano tutaj aż z Malborka spławiając ją tu rzekami Wisłą,  Pilicą i  Wolbórką.

Wyjątkowa i wyrafinowana stylistycznie gotycka forma będkowskiej świątyni z jej ceramicznymi ozdobami, skręceniami     ceglanych     półkolumn,    mini   wieżyczkami  i mozaikowymi frontonami ułożonymi  z cegieł,   wywodząca się z bogatych nadbałtyckich miast handlowych charakteryzująca kościół w  Będkowie  jest  miniaturą gotyckich kościołów mariackich  i  miejskich  far z bogatych miast hanseatyckich i tutaj należałoby szukać źródeł artystycznych     jej    wzorców.     W   porównaniu    bowiem z wyrafinowaną bryłą będkowskiej fary inne regionalne kościoły wzniesione w stylu polskiego  gotyku  nadwiślańskiego  prezentują się o wiele skromniej ponieważ nie jest to prosty gotyk prowincjonalny tylko piękna gotycka forma architektoniczna stworzona świadomie przez doskonałych rzemieślników i hojnych fundatorów tej świątyni.
                   
                                                           Historia Będkowa i jego parafii

Początków tutejszej parafii i pierwszego kościoła należy jednak szukać nie w samym Będkowie tylko w pobliskiej wiosce Rosocha, gdzie znajduje się drewniany filialny kościół p.w. św. Zygmunta pochodzący z  XVII wieku. Pierwsza katolicka świątynia p.w. Wszystkich Świętych i św. Zygmunta  powstała już  tutaj pod koniec XIII wieku  i  do  1523   roku to właśnie ona była parafią dla kościoła w  Będkowie.
 
Wtedy to arcybiskup gnieźnieński i Prymas Polski Jan Łaski przeniósł  na   prośbę   tutejszych    mieszkańców    siedzibę    parafii z  drewnianego kościółka   w    Rososze   do  okazałej    gotyckiej  świątyni w Będkowie, który od roku 1457  stał się miastem z nadania mu  praw i przywilejów miejskich przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Przyczyną tego wyróżnienia  była rola dwóch zbiegających się tutaj handlowych  traktów królewskich łączących się  przy przeprawie na  rzece Wolbórce.  Był to trakt krakowsko-toruński oraz  łęczycko-inowłodzki. Jak można przypuszczać tutaj też przebiegała wcześniej granica prastarych   piastowskich  domen,  czyli   Ziemi  Łęczyckiej i Ziemi Sieradzkiej połączonej za czasów  panowania Kazimierza Sprawiedliwego w XII wieku   w jedno księstwo. Według lokalnej legendy i zapisków nazwa miejscowości Będków pochodzi od imienia tutejszego  piastowskiego rycerza  Banda, który w czasach  walecznego   księcia  Bolesława  Krzywoustego  brał   udział    w   walkach z pogańskimi Pomorzanami za co został odznaczony nadaniem mu tutejszych   włości.
 
W   średniowieczu   wiązało  się  to  także z nadaniem ziemi, poddanych  i  herbu.  Obdarowany  od  władcy   ziemią   sam ją sobie w zwyczajowy sposób wyznaczał  objeżdżając  na   koniu   w  przeciągu  jednego dnia  jej  zasięg.   W tym też kontekście uzupełniającym   tropem   nazewniczym   jest   nazwa     sąsiadującej z okolicami Będkowa miejscowości Ujazd,  której pochodzenie  ma  związek z tym rycerskim zwyczajem. W ten też sposób  w  czasach  piastowskich   ukształtował   się   feudalny system i powstały zalążki polskiej szlachty i rodów możnowładczych.

Fundatorami wspaniałej, jak na swoje czasy świątyni byli natomiast bracia z możnowładczego rodu  Spinków  herbu Prus Piotr, Franciszek  i   Mikołaj,    którzy   jako  właściciele tutejszej    wioski    w    roku    1462   ufundowali     świątynię.  Kamienna   tablica    fundacyjna z wyrytym po łacinie w piaskowcu  tekstem pisanym  gotyckim   pismem  oraz   przedstawieniami    herbów  Abdank,  Prus  i   Jastrzębiec,  która  jest  dziś    wmurowana w  południową  ścianę  kościoła.   Inicjatorem  fundacji     był w  tym wypadku   ks.    Piotr Spinek    kanonik       gnieźnieński i poznański,   prepozyt  krakowski   i    proboszcz    kolegiaty    w  pobliskim Wolborzu.   Pierwotna  bryła kościoła w XVIII wieku została przebudowana. Przedłużono wówczas kruchtę, dobudowano kaplicę    Pana    Jezusa  i   przebudowano  kaplicę    św. Anny Samotrzeć oraz otoczono kościół kamiennym murem.   Wieża   kościoła   uzyskała barokowy hełm. Kolejne remonty i drobne przebudowy miały miejsce przed pierwszą wojną światową.

Do  najstarszych i najcenniejszych  precjozów tutejszego kościoła należą bez wątpienia romańska  chrzcielnica,   gotycki  portal  wejściowy z herbami Pilawa i Prus oraz  pochodzący z XV wieku  obraz  Matki  Bożej  z Dzieciątkiem znajdujący się w ołtarzu głównym i pamiętający początki tutejszego kościoła.  W nawie bocznej zachowało się też gotyckie sklepienie.  Od roku 1522 przy tutejszej parafii istniała szkoła dla chłopców przygotowująca  uczniów do kapłaństwa i funkcji urzędniczych w Rzeczpospolitej Obojga Narodów Polski i Litwy.

Pradzieje  maleńkiej miejscowości Będków położonej nad rzeką Wolbórką  na  prastarym   szlaku   drogowym   sięgają jednak    pierwszego  tysiąclecia   naszej   ery  i są  związane  z tutejszym traktem drogowym, który już  odwczesnego   średniowiecza łączył tereny Mazowsza z Małopolską. Pierwsza pisana  wzmianka o Będkowie pochodzi z  roku 1232,  czyli  czasów   rozbicia    dzielnicowego Polski i dotyczy dokumentu  wystawionego  przez   księcia   Konrada      Mazowieckiego,  w którym stwierdza on nadanie tutejszej wioski na własność biskupowi płockiemu Michałowi.

   Ciekawostką  uzupełniającą legendę   założycielską   Będkowa  jest   fakt,  że, przetrwały tu resztki kopca będące średniowieczną siedzibą rycerską tzw. stołpu. Równie dobrze może być to jednak zagospodarowany na   potrzeby  obronne  w póżnym średniowieczu prehistoryczny kurhan ze słowiańskich czasów plemiennych,  lub jeszcze wcześniejszych związanych z plemionami Wandalów i Gotów, które na początku pierwszego tysiąclecia ery chrześcijańskiej przeszły przez   nasze   ziemie.  Według    najnowszych   hipotez    badawczych i obecnego stanu wiedzy językoznawczej  nazwa   boendr,  zeslawizowana w poźniejszego banda może   mieć    jednak głębsze korzenie w pradawnych językach skandynawskich,   gdzie   słowo boendr    oznaczało w chrystianizowanej wikińskiej Skandynawii wolnego chłopa, na wpół zalążek polskiego szlachcica zaściankowego, który posiadał swą ziemię i kościół/prof. L.Leciejewicz/.

Jak potwierdzają to liczne badania archeologiczne w czasach wpływów rzymskich teren ten był zamieszkany przejściowo przez plemiona nordyckie, które napłynęły na teren dzisiejszej Polski ze Skandynawii pomiędzy II a V wiekiem naszej ery podczas europejskiej wędrówki ludów. Najprawdopodobniej byli to nordyccy Wandalowie,  o   czym   może  świadczyć znalezisko archeologiczne  z  cmentarzyska    z    okresu    tak   zwanej     kultury   przeworskiej  w  pobliskim Będkowowi  Łaknarzu.  Innym namacalnym dowodem na pobyt na tej ziemi plemion wandalskich jest ciekawe znalezisko kurhanowego     pochówku     lokalnego    księcia,      którego     wraz z   uzbrojeniem pogrzebano w pobliskim  Abramie  pod Czarnocinem przed osiemnastoma stuleciami. Innym poszlakowym dowodem na wandalskie osadnictwo  tym rejonie jest nazwa odległej  o kilkanaście kilometrów na północ miejscowości  Wandalin   świadczącej    prawie  z  pewnością o pochodzeniu jej mieszkańców.

 Po osiedleniu się w połowie tysiąclecia plemion słowiańskich ziemia ta stała się zapewne domeną lokalnego plemienia zapomnianych słowiańskich Nerwian, zamieszkujących wzdłuż rzeki Ner. Najstarszym plemiennym grodziskiem tutejszych Słowian jest pobliski Rękoraj leżący nad rzeką Wolbórką oraz zapomniane grodzisko w  Gadce   Starej   nad   Nerem    pod Łodzią.  Granice rzek i  przeprawy na rzekach  oraz tak samo lasy i bagna  były kiedyś granicami plemiennych państewek. Najbliższymi grodami jakie funkcjonowały tu w czasach na przełomie X i X i XI wieku  był pobliski Rękoraj odległy od Będkowa  około  10  kilometrów,  pradawne  i  nie  istniejące   już     grodzisko   w Wolborzu, które już w XI wieku w dokumentach zostało wymienione jako kasztelania, czyli lokalny ośrodek władzy  książęcej oraz pomniejsze zapomniane już grodziska w Srocku, Wodzinie i na  łódzkich Chojnach.
 
                                                     Polski kult Najświętszej Marii Panny
             
W tradycji chrześcijańskiej szczególny kult Marii, matki Jezusa  Chrystusa,   Zbawiciela   Świata    został ustanowiony w roku 431 na synodzie w Efezie leżącym wówczas na terenie wschodniego cesarstwa    bizantyńskiego.     W     Europie    Zachodniej,    głównie w odnowionym przez Karola Wielkiego w roku 800 Cesarstwie Zachodniorzymskim kult ten rozwijał się w samym Rzymie, gdzie głównym sanktuarium była przez stulecia bazylika Matki Bożej Śnieżnej oraz we Francji i Lotaryngii, gdzie powstało nawet określenie „Notre Dame” /Nasza Panienka/, które nadawano ogromnym bazylikom katedralnym poświęconym Marii Pannie. Do polski szczególna cześć dla Matki Bożej  przywędrowała praktycznie już na samym początku polskiego chrześcijaństwa. Do najstarszych bowiem zabytków polskiej kultury można zaliczyć słynną pieśń „Bogurodzicę”, pierwszy tekst spisany w  języku   polskim    datowany   jest  bowiem   na przełom XI i XII wieku.  W  architekturze,   rzeźbie  i  wezwaniach romańskich pierwszych kościołów polskich  można jako  bardzo   ważne   miejsce maryjne    wymienić,   katedrę    płocką i romańską bazylikę klasztorną kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą oraz archikolegiatę w Tumie pod Łęczycą, która obok pierwotnego wezwania św. Aleksego uzyskała również    wezwanie    Najświętszej    Marii Panny.    Jednym z najpiękniejszych i najbardziej wartościowych precjozów tej imponującej romańskiej bazyliki jest natomiast wspaniały portal wejściowy w jej północnej ścianie przedstawiający na swym tympanonie Maryję z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów nazywany też w terminologii historii sztuki „Królową Aniołów” /Regina Angelorum/. Ten wspaniały zabytek wywodzi się jednak z tradycji chrześcijańskiego   Zachodu    głównie    Francji,   Włoch,   Hiszpanii i Niemiec. To samo dotyczy najstarszych romańskich  rzeźb   Madonny   z   Dzieciątkiem, jakie ocalały w Polsce.   Najsłynniejszą  z  nich   jest dwunastowieczna   figurka     Madonny z Ołoboku, której pochodzenie wykonania przypisane jest warsztatom francuskim. Warto w tym miejscu wspomnieć, że pierwszymi wielkimi propagatorami kultu maryjnego byli też w XII wieku cystersi, dla których Maryja Dziewica była główną patronką. Bardzo często zwieńczenia portali do ich kościołów i bazylik klasztornych przedstawiały bądź to malowidła, bądź też rzeźby przedstawiające Madonnę.  Kult maryjny od samego jego początku był jednak bardziej zakorzeniony w  kręgu chrześcijaństwa bizantyńskiego, czyli  w Grecji, na Bałkanach, w Ziemi Świętej i później na schrystianizowanej Rusi. Stąd też wzięła się tradycja „pisania” bizantyńskich ikon, których bardzo częstym motywem była właśnie Bogurodzica.
 
Późne średniowiecze  przyniosło   w    Polsce zarówno poszerzenie o ogromne obszary wschodnie Rzeczpospolitej, jak też ogromny rozwój cywilizacyjny i materialny. Spowodowało  to  zarówno  błyskawiczny  rozwój   sieci   parafialnej i budowę nowych kościołów, dla których zaczęły powstawać tysiące rzeźb i obrazów przedstawiających Matkę Bożą. W ogromnym konglomeracie języków, nacji i kultur Rzeczpospolitej Obojga Narodów napłynęły do Polski trendy bizantyńskie w sztuce, jak też rozbudowany kult maryjny.   Wtedy  też  powstały przepiękne rzeźby i obrazy Madonn, które  wzbogaciły wystrój  ówczesnych   wiejskich i miejskich świątyń. Szczytowym momentem   kultu maryjnego było   od    XIV   wieku  budowanie  w  miastach    kościołów mariackich, w których na imponujących ołtarzach przedstawiano sceny z życia Maryi. Najwybitniejszym  artystycznym osiągnięciem tego czasu jest krakowski ołtarz wykonany przez Wita   Stwosza,      który   ozdobił kościół   mariacki w stołecznym, królewskim Krakowie. To imponujące dzieło przedstawia   „Zaśnięcie  Matki Bożej”  w   otoczeniu    Apostołów.  W czasach zygmuntowskich motyw ten zaczęto też przedstawiać na wielkich malowidłach, a królowa Bona ufundowała nawet ołtarzowy obraz dla Piotrkowa Trybunalskiego, który był wówczas miastem królewskich trybunałów koronnych.

W   XV   wieku  zaczęły   też   napływać do Polski wschodnie ikony z przedstawieniami Matki Bożej z Dzieciątkiem. Jednym z nich jest „Czarna Madonna”  z   klasztoru   na   Jasnej Górze. Czasy reformacji i wojna religijna, która rozpoczęła się wtedy również w Polsce wyzwoliły agresję wobec wiary i symboli katolickich, co jednak wzmogło  ludowy   opór przeciw ruchom   kalwińskim,    luterańskim i husyckim i spowodowało odrodzenie kultu maryjnego. Ostatnim znaczącym elementem w tym długotrwałym procesie odegrał potop szwedzki  i najazd protestanckich Szwedów na Polskę oraz oblężenie klasztoru Jasnogórskiego.  W roku 1655 król Jan II Kazimierz Waza w lwowskiej katedrze p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny złożył śluby jasnogórskie, w których oddał Rzeczpospolitą  w opiekę  Matki Bożej,  którą nazwał Królową Korony Polskiej. W  rok  później   po   wycofaniu   wojsk szwedzkich i rosyjskich z Polski oraz bohaterskiej obronie klasztoru na Jasnej Górze częstochowskie sanktuarium z wizerunkiem „Czarnej Madonny” stało się głównym celem pielgrzymkowym wszystkich Polaków.   
 
Współczesnym  bardzo ważnym religijnym wydarzeniem związanym z ogólnopolskim kultem maryjnym, było odnowienie ślubów króla Jana    Kazimierza   przez     kardynała    Stefana     Wyszyńskiego, co rozpoczęło wieloletnią nowennę modlitewną do wielkich uroczystości milenium chrztu Polski   w   roku   1966   i   peregrynacji kopii św. wizerunku  Matki   Bożej   Częstochowskiej po wszystkich parafiach w Polsce.  


Tekst powstał w ramach  współpracy autora z OŁ KSD na zasadzie wolontariatu  
 Opracowanie, tekstG.B. Bednarek,  copyright 2017

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w  Ustawie  o    prawie   autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/