Publikacje członków OŁ KSD
Grzegorz B. Bednarek - Kościół p.w. św. Lamberta BM w Radomsku XI-XXI wiek
Pierwszy niewielki kościół, ze względu na strategiczne położenie Radomska, leżącego wówczas na bardzo ważnym szlaku drogowym, łączącym w czasach monarchii pierwszych Piastów stołeczne wówczas Gniezno z Krakowem powstał tu zapewne jako lokalna chrzcielnica. Niestety nie wiadomo, czy wzniesiono go w tutejszym grodzie, czy tylko w obronnej osadzie ponieważ niemożliwe jest dziś przeprowadzenie w jego pobliżu badań archeologicznych.
Jak wynika jednak z zachowanej XIX wiecznej ryciny świątynia stała na niewielkim wzniesieniu, co może świadczyć o protomiejskim i obronnym charakterze tego miejsca.
Nazwa miasta Radomsko pochodzi od czasownika *radzić /ustalać, rozmawiać, uzgadniać / i związana jest zapewne z tutejszym miejscem wiecowym lokalnych Słowian, w którym odbywały się spotkania ich starszyzny plemiennej. W średniowiecznych kronikach zapisywano ją jako Radomszcze, Radomskye i Radomokye. W całej Polsce istnieje kilkadziesiąt miejscowości o podobnych nazwach, które w zamierzchłej przeszłości stanowiły miejsca słowiańskich spotkań wiecowych, sądowych i narad wojennych. Są to między innymi mazowiecki Radom, lubuski Radów, śląska Radunia, kujawski Radziejów i małopolski Radachów.
Według badaczy tereny nadwarciańskie w słowiańskich czasach plemiennych mogli zamieszkiwać tajemniczy Wierczanie /Uerizani/. Ich nazwę, pochodzącą przypuszczalnie od nazwy rzeki Warty, lub też maleńkiej rzeczki Wiercicy płynącej w okolicach Żytna, nad którą zamieszkiwali, wymienił po raz pierwszy w dokumencie nazywanym w literaturze historycznej Geografem Bawarskim, anonimowy mnich z cesarskiego klasztoru św. Emmerama w Ratyzbonie. Ciekawostką tego dokumentu jest to, że powstał on najprawdopodobniej jako szpiegowski spis krain, grodów i pogańskich ludów zamieszkujących poza granicami cesarstwa karolińskiego, przygotowany na potrzeby armii cesarza Ludwika Niemca, która w połowie IX wieku walczyła z plemionami słowiańskimi i awarskimi na linii rzek Morawy, Łaby i Soławy o wpływy, władzę i ściąganie trybutu na tych terenach. Kronika wymienia także inne słowiańskie plemiona z obszaru dzisiejszej Polski, między innymi Ślężan, Wiślan, Goplan, Dziadoszan, Lędzian oraz właśnie Wierczan przypisując im posiadanie 10 dużych grodów. Kilkoma najbardziej rozpoznanymi i przebadanymi przez archeologów przedpiastowskimi grodziskami i osadami obronnymi w rejonie Radomska są między innymi: wyżynne grodzisko na Górze Chełmo leżącej pomiędzy Radomskiem a Przedborzem, osada w Silniczce oraz ważne plemienne grodzisko w Rozprzy, które funkcjonowało tutaj nieprzerwanie przez kilkaset lat. Grodzisko na Górze Chełmskiej było najprawdopodobniej lokalnym, pogańskim ośrodkiem kultowym, które około roku 984 w czasach chrystianizacji zniszczyły drużyny wojenne Mieszka I. Innym ciekawym zabytkiem jest też tajemnicze znalezisko rzeźby pogańskiej z pobliskiej Radomsku Dąbrówki, przedstawiające prawdopodobnie wyobrażenie lokalnego, słowiańskiego bałwana. Jest to odnaleziony w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia w nurcie rzeki Warty drewniany idol pogański przedstawiający męską postać. Obecnie zabytek ten zdeponowany jest w warszawskim Muzeum Archeologicznym. Według wybitnego znawcy mitologii słowiańskiej, nieżyjącego już prof. A. Gieysztora, jest to typowy przykład pogańskiego fetysza kultowego podobnego do drewnianych idoli odnalezionych na terenie Wielkopolski, Pomorza i Połabia, które w czasach chrystianizacji zostały zniszczone przez chrystianizatorów jako posągi pogańskich bożków.
Być może pierwszy radomszczański kościół był więc ważnym piastowskim ośrodkiem misyjnym i chrzcielnym dla wyżej wymienionych miejsc, a samo Radomsko stanowiło zapomniany już dziś ważny ośrodek piastowskiej władzy dla całej okolicy. Niestety nie wiadomo, czy istniał tutaj gród opolny, ale wszystko wskazuje na to, że była to jedynie mała, tranzytowa osada obronna położona między rozległymi lasami i bagnami.
Pewien historyczny trop dotyczący zapomnianej historii Radomska i jego początków daje jednak tajemnicze wezwanie tutejszej fary, która nosi bardzo rzadkie na terenie ziem polskich patrocinium św. Lamberta. Jest to bowiem jedyny w całej dzisiejszej Polsce kościół noszący to wezwanie. Ten galijski święty żyjący w VII wieku po narodzeniu Chrystusa czczony był głównie w belgijskim Leodium /Liege/ i w Nadrenii. Uważany był za patrona wieśniaków. W średniowiecznej Polsce jego kult jest jednak prawie nieznany, tym bardziej zaskakujące jest wezwanie tutejszego kościoła. Jeśli bowiem istniała tutaj świątynia pod jego wezwaniem musiały się też tutaj znajdować jego relikwie przywiezione już w XI wieku bezpośrednio z Lotaryngii, bądź też z jakiegoś innego kościoła, który zgodził się na ich przeniesienie /tzw. translacja/. Według ówczesnego prawa kanonicznego niemożliwe było bowiem poświęcenie chrześcijańskiego kościoła i nadania mu wezwania konkretnego świętego bez jego relikwii. Według lokalnych badaczy zajmujących się pradziejami Radomska panuje przekonanie, że kult przyszedł tutaj wraz z benedyktynami, którzy w czasach wczesnopiastowskich przywędrowali jako misjonarze i twórcy pierwszych polskich klasztorów z okolic Leodium w Lotaryngii. Znane są też bezpośrednie związki pierwszych benedyktynów tynieckich sprowadzonych w Kazimierza Odnowiciela z Nadrenią, w której czczono św. Lamberta.
W XII wieku jednymi z najbardziej znaczących polskich biskupów byli Aleksander i Walter z Mallone, które należało do diecezji leodyjskiej. Pierwszy z nich był biskupem Płocka, drugi Wrocławia. Warto także wspomnieć, że Mieszko II, koronowany w roku 1025 król Polski, oprócz swego słowiańskiego nosił jako swe drugie, chrześcijańskie imię Lambert i być może to właśnie on po śmierci swego ojca Bolesława Chrobrego podczas chrystianizacji tych ziem był fundatorem pierwszej radomszczańskiej świątyni.
Drugi trop prowadzi do Krakowa. Stąd bowiem jego syn Kazimierz Odnowiciel, po powrocie z wygnania w Niemczech rozpoczął odbudowę państwa po wojnie domowej, reakcji pogańskiej i czeskim najeździe, które zniszczyły całkowicie monarchię wczesnopiastowską. Jeden z pierwszych biskupów Krakowa, rezydujący na stołecznym wówczas Wawelu również nazywał się Lambert i być może właśnie te postacie należy wiązać z początkami dzisiejszego Radomska.
Trzecim, najstarszym i najbardziej tajemniczym wątkiem występowania na terenie państwa pierwszych Piastów, zupełnie obcego językowi słowiańskiemu imienia Lambert jest też imię jednego z synów Mieszka I i saskiej księżniczki Ody, który po śmierci Mieszka I został wraz z macochą Chrobrego wygnany z Polski do Saksonii.
O historycznych związkach prastarego Radomska z Gnieznem i państwem pierwszych Piastów, może również świadczyć fakt, że tutejsza parafia należała do ważnych ośrodków duszpasterskich leżących na krańcach średniowiecznej Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Tutaj bowiem była siedziba zarówno dekanatu jak i oficjatu, czyli kościelnego okręgu sądowego.
W samym Radomsku tuż po jego lokacji przez księcia Leszka Czarnego już w roku 1288 powstał jeden z pierwszych na ziemiach piastowskich klasztor franciszkański oraz kościoły p.w. św. Ducha i kościół p.w. św. Marii Magdaleny. Świątynie pod wezwaniem Świętego Ducha były najczęściej kościołami szpitalnymi, pielgrzymkowymi i kaplicami przytułkowymi, co świadczy o lokalizacji Radomska na szlaku pątniczym łączącym w czasach piastowskich sanktuaria patronów Polski św. Wojciecha w Gnieźnie i św. Stanisława Szczepanowskiego w Krakowie. Miasto leżało też w pobliżu trasy pielgrzymkowej św. Jakuba Apostoła, którego średniowieczne sanktuaria znajdowały się między innymi w pobliskich Radomsku Stanowiskach, Piotrkowie Trybunalskim i Dąbrowie.
Proboszczami radomszczańskiej fary, noszącymi również tytuły prepozytów byli wówczas głównie prałaci i kanonicy kapituły metropolitalnej w Gnieźnie, ale nie rezydowali oni w Radomsku. Reprezentowali ich tak zwani komendarze, czyli administratorzy pełniący tymczasowo obowiązki proboszczowskie wspierani przy posługach duchownych przez wikariuszy i altarzystów. Według kronikarskich zapisków pierwszy kościół w Radomsku był kościołem drewnianym i pomimo licznych wojen i pożarów przetrwał on w swej pierwotnej formie aż do początku XVI wieku.
Wtedy to, w roku 1520 z inicjatywy i fundacji królowej Bony wzniesiono na prastarym radomszczańskim wiecowym wzgórzu nową, murowaną już świątynię. To właśnie chyba jej przebudowany znacznie wygląd przedstawia XIX-wieczna rycina. Kościół był jednonawowy z dobudowaną od zachodu wieżą, barokowym frontonem, sygnaturką na zwieńczeniu nawy głównej i prezbiterium oraz dużą kaplicą i kruchtą dobudowanymi od strony północnej świątyni. Jak podają kroniki parafialne, w roku 1729 było w nim aż 10 ołtarzy poświęconych różnym świętym. Wcześniej ta renesansowa świątynia spłonęła dwukrotnie w wielkich pożarach jakie nawiedziły Radomsko w 1624 i 1742 roku.
Po ostatnim pożarze kościoła został on odbudowany dzięki staraniom i donacji prepozyta i jednocześnie kanonika gnieźnieńskiego oraz archidiakona uniejowskiego ks. Jana Mlickiego oraz biskupa Ignacego Kozierowskiego, który był wówczas prałatem kanoników laterańskich w pobliskim Mstowie. Niestety po pożarach, rabunkach, insurekcjach i zaborach radomszczańska świątynia nie odzyskała już swojego dawnego blasku i po konfiskacie mienia przez zaborców i wybudowaniu naprzeciwko niego carskiego ratusza z więzieniem kościół postanowiono w drugiej połowie XIX wieku rozebrać. Obecna świątynia jest więc budowlą z drugiej połowy XIX wieku zaprojektowaną w stylu historyzmu, który korzystał z wcześniejszych wzorców architektonicznych. Jest to trójnawowa bazylika w stylu neobarokowym z imponującym masywem zachodnim, który składa się z trzech wież i stanowi dziś najbardziej charakterystyczny element radomszczańskiego krajobrazu. Jest to jednocześnie jego chlubna wizytówka promocyjna, którą chętnie wykorzystują w swych turystycznych opracowaniach urzędnicy z centralnych urzędów samorządowych województwa łódzkiego.