Witamy serdecznie na stronie internetowej Oddziału Łódzkiego
Katolickiego Stowarzyszenia Dziennikarzy.

Mamy nadzieję, że ułatwimy Państwu docieranie do rzetelnej informacji. Tutaj chcemy prezentować wielkość oraz problemy naszego Kościoła, zagadnienia społeczne, cywilizacyjne, publikacje członków Stowarzyszenia, stanowiska w ważnych kwestiach. Nie będziemy konkurować w informacjach bieżących z innymi portalami (niektóre z nich wskazujemy w odnośnikach), natomiast gorąco zapraszamy do lektury wszystkich tekstów - ich aktualność znacznie przekracza czas prezentacji na stronie głównej. Zachęcamy do korzystania z odnośników: "Publikacje" i "Polecane". Mamy nadzieję na stały rozwój strony dzięki aktywnej współpracy użytkowników. Z góry dziękujemy za materiały, uwagi, propozycje.
Prosimy kierować je na adres: lodz@katolickie.media.pl

Publikacje członków OŁ KSD

Grzegorz Bednarek: Wawel - Piastowski Akwizgran. Najstarsza architektura sakralna Wzgórza Wawelskiego

Uroczysty ingres Jego Ekscelencji ks. prof. Marka Jędraszewskiego na funkcję Metropolity Archidiecezji Krakowskiej, który odbył się w Archikatedrze Wawelskiej, staje się doskonałą okazją do przypomnienia ogółowi dzisiejszych Polaków, bez  względu  na  ich  wyznanie  i   poglądy polityczne, o  wielkiej      historycznej   randze   Wzgórza  Wawelskiego w ponad tysiącletniej już historii naszej Ojczyzny.


Wzgórze to już od czasów pierwszego koronowanego  króla  Polski Bolesława  Chrobrego  jako siedziba polskich królów  jest   bowiem   jednym  z   najważniejszych   miejsc   w   naszych  narodowych dziejach,  a  tutejsza bazylika   p.w.  św. Stanisława i  św. Wacława  obok   katedr   w   Poznaniu, Gnieźnie i  Płocku  należy do   głównych   nekropolii polskich  władców, świętych, biskupów i  bohaterów   narodowych.  Od XI wieku jest to główne sanktuarium patrona Krakowa i Polski biskupa diecezji krakowskiej św. Stanisława Szczepanowskiego zgładzonego na rozkaz króla Bolesława Śmiałego w 1079 roku.

Tutejsza  bazylika archikatedralna jest także  nekropolią aż siedemnastu polskich  królów m.in. Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły,  królowej  Jadwigi,  Jana Olbrachta i Stefana Batorego. W czasach zaborów Polski w XIX-wieku w tutejszych kaplicach spoczęły także prochy Tadeusza Kościuszki, Józefa Poniatowskiego, Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego. Warto także  przypomnieć, że w roku 1935  pochowano  tu   Józefa   Piłsudskiego  i   że to właśnie   w tutejszej katedralnej krypcie św. Leonarda swą pierwszą mszę świętą jeszcze jako świeżo wyświęcony ksiądz odprawił  Karol  Wojtyła,   późniejszy papież- Polak śp. Jan Paweł II.

Od roku 2010 jest to także miejsce pochówku pary prezydenckiej prof. Lecha  i  Marii Kaczyńskich  stając się  poprzez to jednym z najważniejszych narodowych pomników minionej i współczesnej  historii Polski. Jako narodowy skarbiec polskich insygniów królewskich archikatedra może pochwalić się włócznią św. Maurycego, która podczas Zjazdu Gnieźnieńskiego podarował Bolesławowi Chrobremu cesarz Otton III i koronacyjnym mieczem Piastów nazywanym „Szczerbcem”  oraz   wieloma   innymi     bezcennymi    regaliami i pamiątkami związanymi z historią  Korony Polskiej.

Aby przybliżyć więc czytelnikom dziejowe znaczenie Wawelu,  o którym mówił w swej homilii abp. Marek Jędraszewski, warto jednak odwołać się do jego historycznych korzeni oraz czasów chrystianizacji, które sięgają jeszcze czasów przedpiastowskich . Wawel, jako  nazwa pojawia się w polskiej historiografii po raz pierwszy w XII w Kronice Wielkopolskiej. Słowo wawel, wąwel lub wonwel w języku staropolskim oznaczało   suche   wzniesienie      wśród  bagien   i   mokradeł.    Jak   przypuszczają  polscy badacze i historycy Wzgórze Wawelskie należało już od roku 992 do państwa wczesnopiastowskiego, będąc  jedną z najważniejszych książęcych siedzib Bolesława Chrobrego, jeszcze za życia jego ojca Mieszka I. Pierwszy z Piastów rezydował bowiem wtedy głównie w grodach wielkopolskich- Poznaniu, na Ostrowie Lednickim w  Gnieźnie, w Grzybowie i w Gieczu.  Zanim jednak Wawel i Kraków znalazł się w obrębie monarchii wczesnopiastowskiej był najpierw najprawdopodobniej stolicą państwa pogańskich Wiślan, a później w drugiej połowie X wieku, stał się przejściowo grodem czeskim, leżącym  na  bardzo ważnym  szlaku   handlowym   łączącym Pragę z ruskim Kijowem. To też chyba zadecydowało o tym, że gród na Wawelu został zabudowany wieloma kamiennymi obiektami zarówno sakralnymi, jak i świeckimi. Z czasów wczesnoromańskich, czyli z przełomu X i XI wieku  zachowało się bowiem w swoich reliktach archeologicznych aż dziesięć kamiennych budowli monumentalnych, do których należą między innymi słynna rotunda- tetrakoncz  p.w. św. Feliksa i Adaukta, relikty pierwszej wawelskiej katedry, kościół św. Gereona, kamienne  palatium    oraz     kilka   innych   mniejszych    rotund i    murowanych   budowli.    Trzeba tu również pamiętać o tym, że w czasach pierwszej chrystianizacji ziem polskich w X i i XI wieku okolice dzisiejszego Krakowa i Wawelu   były   jeszcze silnym ośrodkiem pogańskich  kultów, czego dowodem  są   słynne  kopce  Krakusa i Wandy powstałe jeszcze w VIII wieku, które naukowcy uważają za kultowe i rytualne miejsca plemienia pogańskich Wiślan. Ich legendarnymi władcami mieli być książę Krak i jego córka Wanda.

Próbując sobie wyobrazić pierwszy piastowski gród na Wawelu trzeba także wziąć pod uwagę to, że w czasach panowania pierwszych Piastów był on jednym z kilku tutejszych miejsc osadniczych, do których należały między innymi wzgórze zwane  Rękawką, pobliska Wawelowi Skałka, osada zwana Zwierzyńcem oraz  Tyniec,  gdzie  w  połowie   XI   wieku   powstało pierwsze w Małopolsce opactwo benedyktyńskie. Wawel jednak był  głównym grodem całego tego kompleksu osad i to właśnie prawdopodobnie to miejsce  jeszcze w  czasach rzymskich ówcześni geografowie  opisujący  barbarzyńskie ludy północy nazywali Carrodunum. W roku 992 w dokumencie Dagome Iudex wystawionym przez Mieszka I dla Stolicy Apostolskiej opisującym granice ówczesnego Państwa Gnieźnieńskiego występuje nazwa Carracoa, co historycy interpretują jako wymienienie nazwy dzisiejszego Krakowa. Oglądając dziś  makiety    i     wirtualne   rekonstrukcje   Wzgórza    Wawelskiego  z początku XI wieku nie można oprzeć się wrażeniu, że była to ówczesna wielka metropolia, a jej imponujące kamienne kościoły, pałace i wieże obronne otoczone wielkim drewniano-ziemnym wałem  przypominały najważniejsze miasta odnowionego przez Karola Wielkiego i Ottonów Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Czas wzniesienia  pierwszych obwarowań grodu na Wawelu  przypada  na przełom IX i X wieku.  Bolesław Chrobry   przejmując  w     roku  992   władzę    nad   Małopolską i Krakowem stawał się więc władcą jednego z najważniejszych  ośrodków     miejskich     tej     części      Europy,     a   utworzone w Krakowie po Zjeździe Gnieźnieńskim  w  roku  1000   biskupstwo   było   obok Poznania i Gniezna trzecim co do ważności ośrodkiem chrystianizacyjnym państwa piastowskiego.   

Biskupstwa  we    Wrocławiu i Kołobrzegu nie posiadały bowiem już takiego znaczenia.  Dlatego właśnie można ówczesny Wawel nazwać „piastowskim Akwizgranem” i jedną z głównych siedzib pierwszych Piastów, co potwierdzają  chociażby karolińsko-ottońskie wzorce kilku romańskich budowli na Wawelu. Oprócz nich istniały tu naturalnie także liczne, drewniane chaty drużynników,  rzemieślników i służby pracującej na potrzeby wawelskiego grodu oraz siedziba biskupia, biblioteka i szkoła przykatedralna, które czekają   jednak  jeszcze  na  swoje   odkrycie  przez archeologów.  

Do najważniejszych zabytków Wawelu należy bez wątpienia pierwsza katedra biskupia z początku XI, której archeologiczne relikty znajdują się w fundamentach  dzisiejszej katedry wawelskiej. Po upadku pierwszej monarchii piastowskiej w roku 1038  pierwsza katedra uległa zniszczeniu i została odbudowana  dopiero  za czasów panowania Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana. Z jej współczesnych rekonstrukcji wynika, że była to wielka trójnawowa bazylika z trzema absydami i  masywem  zachodnim  tzw. westwerkiem   oraz   prostokątnymi i okrągłymi wieżami flankującymi jej część wschodnią i zachodnią. To rozwiązanie  architektoniczne   pochodziło właśnie z budowlanej tradycji   karolińsko-ottońskiej,  a   jej   główne   wzorce   istniały w miastach Nadrenii oraz  w wielkich klasztorach nad rzeką Mozą, Wezerą oraz w całej Saksonii. W Polsce XI i XII wiecznej  Hermana podobne budowle zwane tumami powstały później  we Wrocławiu, Płocku, Czerwińsku i Tumie pod Łęczycą. Z czasów romańskich w dzisiejszej gotyckiej bryle katedry zachował się  przyziemie dawnych wież katedralnych oraz krypta p.w. św. Leonarda uważana za historyków sztuki za najlepiej zachowane w Polsce, czysto romańskie wnętrze .  

Drugim ocalałym w fundamentach dzisiejszego Wawelu zabytkiem preromańskim jest przepiękna w swej architektonicznej  formie rotunda-tetrakoncz p.w. św. Feliksa i Adaukta pochodząca z końca X wieku. Budowla ta umieszczona jest w tej części Wzgórza Wawelskiego,  gdzie  kiedyś   znajdowały się królewskie kuchnie, a dzisiaj istnieje muzealny rezerwat archeologiczny „Wawel Zaginiony”. Wcześniej ta wspaniała architektonicznie świątynia nosiła wezwanie Najświętszej Marii Panny tak samo, jak pierwsza rotunda na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie ufundowana tam, jak głosi legenda  przez  księżniczkę   Dobrawę.   Wezwanie     św. Feliksa i Adaukta, którzy byli męczennikami z czasów prześladowań chrześcijan Imperium Rzymskim, nadał kościołowi dopiero w XIV wieku ostatni z królów dynastii piastowskiej Kazimierz Wielki. Ta wyjątkowa i nieduża świątynia wybudowana     jest    na   planie „krzyża greckiego”,   czyli    rotundy z czterema półokrągłymi absydami. Jest to zabytek całkowicie wyjątkowy w skali całej Polski, a  jego  artystyczne  pochodzenie   należy   chyba   wiązać z   bizantyńskimi   formami artystycznymi i  architektonicznymi, które  do   południowej Polski dotarły już w X wieku przez Czechy i dawne Państwo Wielkokorawskie, gdzie w IX wieku działał ze swymi misjonarzami  św.Metody-grecki biskup     misyjny    z     Salonik,       pierwszy   Apostoł    Słowian i współtwórca słowiańskiego alfabetu liturgicznego nazywanego głagolicą.

W najstarszych  spisach biskupów krakowskich, jeszcze przed rokiem 1000, kiedy powstała na Wawelu piastowska diecezja biskupia ustanowiona na Zjeździe Gnieźnieńskim, wymienieni są  tutaj dwaj biskupi Prohor i Prokulf, którzy być może byli biskupami obrządku słowiańskiego związanego właśnie z dawnym  Państwem Wielkomorawskim i Państwem Wiślickim, które siłą schrystianizowano jeszcze w IX wieku. Inna z badawczych hipotez mówi o tym, że Prohor i Prokulf byli biskupami ołomunieckimi sprawującymi tu swoją funkcję biskupów misyjnych przed rokiem 1000, czyli do momentu przejęcia tej diecezji przez biskupa Poppona. Wawelski tetrakoncz mógł być zatem ich pierwszą świątynią misyjną dla samego Krakowa i jego okolic. Relikty podobnych świątyń  z tamtego okresu  archeolodzy    odnaleźli     na     praskich   Hradczanach,  w  Starym   Mieście   na   Słowacji   oraz   w   niemieckiej   Turyngii,  co  może   świadczyć o dawnym zasięgu Państwa Wielkomorawskiego, które już w IX wieku podporządkowało sobie całe Morawy, Czechy oraz Państwo Wiślickie, pozostawiając tu po sobie następnym pokoleniom tradycję sakralnego budownictwa kamiennego.

Trzecim ważnym zabytkiem Wawelu są archeologiczne pozostałości kościoła p.w. św. Gereona , który do niedawna uważany był za pierwszą kamienną katedrę wawelską.

Po raz pierwszy świątynia wymieniona jest w Kronice Jana Długosza. Była to typowa romańska bazylika filarowo-kolumnowa  z  trzema   absydami,  ozdobiona   zapewne freskami i  rzeźbionymi   w  motywy  plecionkowe  kapitelami    kolumn. W chórze kościoła znajdowała się   krypta  grobowa.  Kościół  położony  był  pomiędzy    katedrą   i   palatium królewskim służąc zapewne do XVI wieku jako królewska  świątynia pałacowa.  Obok niej znajduje się bowiem najstarsza, świecka budowla kamienna  to jest tzw. sala na 24 słupach, która była zapewne mieszkalną rezydencją polskich królów. Była to budowla dwukondygnacyjna wzniesiona z ciosów kamiennych, gdzie pierwsze  piętro odgrywało rolę reprezentacyjnego pałacu władcy z aulą, natomiast partia przyziemia  spełniała funkcje gospodarcze. Palatium to powstało w drugiej połowie XI czyli już za panowania Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana, czyli pod koniec XI wieku, kiedy Kraków stał się główną stolicą Polski.  

Kolejnym zabytkiem świadczącym o ważnym znaczeniu Wawelu jako ośrodka władzy świeckiej i kościelnej  jest archeologiczne znalezisko rotundy o dwóch absydach powstałej tu  na przełomie X  i  XI wieku,   która  uważana jest za prywatny kościół jednego z wielmożów  zamieszkujących Wzgórze Wawelskie. Była to świątynia z emporą co świadczy o jej sakralno- świeckim charakterze.  Empory służyły  przede wszystkim władcom i wielmożom jako honorowe galerie, z których uczestniczyli oni podczas Mszy Świętej w jej celebrze. Pod dawną emporą archeolodzy odkryli płytę nagrobną z inskrypcją krzyża greckiego, w  której   pochowany został najprawdopodobniej jej fundator. Cały ten imponujący spis romańskich zabytków Wawelu zamykają dwie inne rotundy wzniesione  kiedyś w obrębie grodu, budowla czworokątna będąca prawdopodobnie mennicą królewską, mały kościół halowy oraz kamienna wieża obronna nazywana stołpem, wzniesiona w południowej części Wawelu.       

Na zakończenie trzeba wspomnieć, że  drugim po Wawelu najstarszym krakowskim miejscem  związanym z chrystianizacją okolic Krakowa wydaje się być wzgórze zwane Rękawką położone niedaleko Kopca Krakusa, gdzie dziś znajduje się kościół pod wezwaniem św. Benedykta. W X wieku istniała tu bowiem kamienna rotunda połączona z palatium, którą archeolodzy odkryli  w latach 70-tych ubiegłego wieku. Poza tym niewielki kościółek p.w. św.Wojciecha na krakowskim rynku swoimi korzeniami sięga również przełomu X i XI wieku i wiąże się z tradycją pobytu tego misjonarza w krakowskim grodzie podczas jego drogi do Gniezna i do Prus. Wówczas była to świątynia położona przy szlaku handlowym, o którym wspominałem wcześniej.  Wszystkie inne romańskie  budowle znajdujące się już w  samym Krakowie i w jego okolicach, czyli kościoły  św. Salwatora i św. Andrzeja, opactwo benedyktyńskie w Tyńcu, oratorium  dominikańskie  i  klasztor cysterski w Mogile pochodzą już jednak z czasów późniejszych.


Tekst jest fragmentem przygotowywanej przeze mnie  książki o chrystianizacji Małopolski w czasach piastowskich.

G.B.B.     

Copyright © 2017. All Rights Reserved.