Publikacje członków OŁ KSD

Grzegorz B. Bednarek - Lebus nad Odrą /Lubusz/












Zapomniane chrzcielnice Polski /3/
Piastowski gród i biskupstwo p.w. św. Wojciecha w Lubuszu


Lebus, leżący dzisiaj po lewej stronie rzeki w pobliżu niemieckiego Frankfurtu nad Odrą, wymieniony jest po raz pierwszy przez wspominanego już na początku XI wieku przez kronikarza Thietmara z Merseburga, jako stolica zachodniosłowiańskiego plemienia Lubuszan, do których należało kilkadziesiąt okolicznych grodów. Były to między innymi okazałe Połęcko, Górzyca, Ośno, Rytwiny oraz wiele pomniejszych grodów opolnych i tutejszych wsi służebnych leżących po obydwu stronach  rzeki   Odry.    Od    XII   wieku było to także jedno z najważniejszych biskupstw  piastowskich,  które erygowano tu na przełomie roku 1125 i 1126 za panowania Bolesława Krzywoustego obok nowych diecezji we Włocławku i na Wolinie. Diecezja lubuska należąca do Archidiecezji Gnieźnieńskiej stała się w XII wieku,  obok diecezji krakowskiej, poznańskiej, płockiej, wrocławskiej oraz kruszwicko-włocławskiej  jednym z głównych ośrodków władzy kościelnej w Monarchii Piastowskiej. Jej zasięg obejmował  tereny nadodrzańskie po obydwu stronach rzeki sięgając na wschodzie Santoka i Międzyrzecza, na zachodzie zaś Kopanicy, która dziś jest przedmieściem Berlina.

Od  południa diecezja graniczyła z dawnym biskupstwem miśnieńskim,  od zachodu z diecezją brandenburską, a od północy z powstałym w roku 1128 biskupstwem wolińskim, które założył św. Otton z Bambergu podczas swojej misji chrystianizacyjnej na Pomorzu i na Wolinie. W połowie X wieku ziemia Lubuszan stykała się też z terenami saskich biskupstw w Brennie i Hobolinie, które założono na słowiańskiej ziemi w celu chrystianizacji tutejszych słowiańskich plemion połabskich. W roku 983 w wyniku otrucia przez margrafa Gerona kilkunastu zaproszonych na ucztę możnowładców słowiańskich  wybuchło na Połabiu powstanie przeciwko saskiej dominacji na tych ziemiach, podczas którego Połabianie zniszczyli biskupstwa w dwóch wyżej wymienionych grodach. Na ich odbudowanie chrystianizację  Sasi musieli poświęcić następne dwieście lat.

Pierwszym ordynariuszem Lubusza był najprawdopodobniej hiszpański biskup misyjny Bernard, który przybył tu  po swej nieudanej misji na Wolin i do Szczecina, gdzie o mało co nie stracił życia z rąk tamtejszych mieszkańców. Wsławił się on tym,  iż  jako  nędzarz  przybył w  łachmanach do  zamożnych słowiańskich   Pomorzan  z  żebraczą  misją  i w stylu chrystusowej pogardy dla rzeczy doczesnych próbował mieszkańców grodów w Szczecinie i Wolinie przekonać do zmiany swojej wiary i sposobu życia. Poturbowany przez nich jako prowokator, próbujący zniszczyć toporem ich bóstwa, ocalony został przez kapłanów pogańskich, którzy uznali go za   szaleńca   i   obitego   przez    pospólstwo wsadzili na łódź i puścili na Zalew Szczeciński, co ocaliło mu w ostateczności życie.

Biskupstwo lubuskie  usytuowane było w dawnym grodzie, w którym zaczęto obok tutejszego zamku wznosić katedrę biskupią. Ta piastowska diecezja obejmowała swym zasięgiem zachodniosłowiańskie plemiona Lubuszan, Wkrzan i Sprewian i była ośrodkiem misyjnym leżącym na styku wpływów saskiej metropolii magdeburskiej i  metropolii gnieźnieńskiej, będąc przez lata przyczyną sporów i polsko- niemieckiej rywalizacji na tych terenach. Pierwsza kamienna katedra biskupia w grodzie lubuskim powstała najprawdopodobniej już w XII wieku. Jej archeologiczne relikty odkryto jednak dopiero w ostatnich latach. Jak wykazały badania archeologiczne z roku 2003 była to duża kamienno-ceglana budowla, najprawdopodobniej trzynawowa bazylika, przypominająca swoją bryłą architektoniczne rozwiązania katedry gnieźnieńskiej oraz częściowo duże, ceglane bazyliki brandenburskie.

Katedra lubuska oprócz architektonicznego wzorca gnieźnieńskiego posiadała również wezwanie św. Wojciecha-Adalberta, będącego pierwszym polskim świętym i  głównym patronem kościelnej Metropolii Gnieźnieńskiej.  Pierwsze źródłowe wzmianki i dokumenty potwierdzające jej istnienie pochodzą  z roku 1236 kiedy to książę śląski Henryk Brodaty władający wówczas  Ziemią Lubuską wystawił w niej jeden ze swoich przywilejów na rzecz tego biskupstwa dotyczący darowizny jednej z wsi pod Lwówkiem Śląskim, która miała wspomóc rozbudowę tutejszej katedry. Jak wyglądała przypuszczalnie  ta bazylika katedralna  możemy przekonać się oglądając pieczęcie lubuskie z tamtych czasów, na których jest ona przedstawiana. Według ikonografii tych pieczęci,  przedstawiających  katedrę najczęściej od strony zachodniej, była to średniej wielkości, dwuwieżowa bazylika z dużą półokrągłą wnęką między wieżami, typową dla monumentalnej  architektury   ottońskiej   z   terenu    Saksonii i Ostfalii– z bazylik w Drubeck, Gandersheim i Walbeck.

Na późniejszej pieczęci z końca XIII wieku katedra przedstawiona jest już jako budowla trzywieżowa z transeptem, co było charakterystyczne dla późnoromańskich bazylik katedralnych i klasztornych.  Katedra wybudowana była na wzgórzu na terenie grodu i górowała w przeszłości nad całym terenem, będąc też ważnym elementem obserwacyjnym. Jej ceglany materiał budowlany oraz niektóre proporcje architektoniczne nawiązują również do ceglanych XIII-wiecznych bazylik w Brandenburgu, Havelbergu i Kamieniu Pomorskim, co może świadczyć o pochodzeniu strzechy budowlanej wznoszącej lubuską katedrę. Podczas wykopalisk odkryto w świątyni pochówki, bądź to tutejszych biskupów, bądź lokalnych możnowładców władających Lubuszem.     W drugiej połowie XIII wieku po przejęciu grodu w Lubuszu przez biskupa magdeburskiego i Brandenburczyków siedziba polskiego biskupstwa została przeniesiona na lewą stronę Odry do miejscowości Górzyca, co zakończyło działalność diecezji piastowskiej w grodzie lubuskim na lewym brzegu Odry.  

Górzyca-grodzisko wczesnopiastowskie X-XI wiek

Górzyca  leżąca między Golicami a Kostrzynem jest bez wątpienia jednym z najładniejszych pod względem pejzażowych terenów  w tej części Nadorza. Parę kilometrów stąd  w   Kostrzynie rzeka  Warta wpada do Odry i jest to jeden z najbardziej dziewiczych  terenów w Polsce. Istnieje tu Park Narodowy i rezerwaty, gdzie można podziwiać ze specjalnych stanowisk widokowych dziesiątki gatunków ptaków. Ta stara, historyczna miejscowość swymi początkami sięga  V  wieku  naszej  ery i związana jest z osadnictwem i kulturą ludności łużyckiej zamieszkującej we wczesnym średniowieczu te tereny. Dawna Górzyca, będąca dużym grodem obronnym, znajdowała się około kilometra od dzisiejszej wsi w okolicach miejscowości Owczary, gdzie do dziś pozostały ślady wałów obronnych jej pierwotnego grodziska. Gród zajmował obszar około 2,5 hektara i obok pobliskiego Lubusza, Rytwin i Cedyni był jednym z największych grodów nadodrzańskich. Badania archeologiczne wykazały, iż w V wieku p.n.e. grodzisko najechały najpierw wojska Scytów, a później oddziały bałtyckich Słowian. Jako ostatni osiedlili się tu słowiańscy Lubuszanie, których obecność datowana jest na IX i X wiek oraz czasy piastowskie.

Od tego też czasu i ich głównego grodu Lubusza, przyjęła się nazwa Ziemi Lubuskiej, która swoim zasięgiem  objęła  obszary leżące po obydwu stronach rzeki Odry  od Wschodu granicząc z Wielkopolską od Zachodu zaś z plemionami Słowian Zachodnich.  Językowo tutejsza ludność posługiwała się słowiańskim dialektem pośrednim między mową Wielkopolan i Wieletów. Po raz pierwszy Ziemia Lubuska wraz z Lubuszem, Cedynią i Górzycą znalazła się granicach państwa polskiego za czasów panowania Mieszka I. Później przez pewien czas należała do grafów saskich by ponownie w roku 1012  po zdobyciu jej przez wojska Bolesława Chrobrego wejść w skład państwa wczesnopiastowskiego. Z XI wieku pochodzi skarb odkryty na tutejszym grodzisku, na który składa się blisko tysiąc monet z czasów Ottona III i Adelajdy oraz denary krzyżowe datowane na lata 1040-1080.

W wieku XII, po założeniu w Lubuszu biskupstwa i chrystianizacji Pomorza Zachodniego przez Bolesława Krzywoustego, tuż po jego śmierci, Ziemia Lubuska wraz z Górzycą weszły w skład dzielnicy śląskiej rozpoczynając burzliwą epokę rozbicia dzielnicowego Polski. Na ten też okres datuje się upadek tutejszego grodziska.   W roku 1241 podczas najazdu tatarskiego w bitwie pod Legnicą zginął Henryk Pobożny władający Śląskiem i Ziemią Lubuską,  a jego ziemie przejął jego syn Bolesław Rogatka, który w roku 1249 sprzedał Ziemię Lubuską wraz z Galicą, Żytawą i grodem w Lubuszu  biskupowi magdeburskiemu Wilibrandowi za obiecaną mu pomoc w walce z braćmi. Od tego też momentu rozpoczyna się wzmożony napływ osadniczej  ludności  niemieckiej  na   te   tereny, które w XIII i XIV wieku stają się własnością margrabiów brandenburskich i zakonów krzyżowych, głównie templariuszy i joannitów. Ostatnią próbą odzyskania Ziemi Lubuskiej przez piastowską Polskę była wyprawa wojenna Władysława Łokietka na Ziemię Lubuską, która załamała się jednak w wyniku jego odwrotu wywołanego inwazją krzyżacką na Kujawy i Pomorze.   

W pobliskim Kostrzyniu, gdzie przebiegał główny i strategiczny trakt drogowy między Brandenburgią a Pomorzem krzyżacy wybudowali pod koniec XIII wieku nawet swój zamek, którego ruiny do dziś przetrwały na jednej z odrzańskich wysp. Tym samym istniejące od roku 1126  piastowskie biskupstwo w Lubuszu, podlegające jurysdykcji Archidiecezji Gnieźnieńskiej, po jego sprzedaży biskupowi Magdeburga i zajęciu Ziemi Lubuskiej przez Brandenburgię, po stu kilkudziesięciu latach działalności misyjnej na terenie środkowego Nadoodrza zmuszone zostało do przeniesienia się na prawy brzeg Odry.  

Wybór nowej siedziby biskupiej padł właśnie na Górzycę, która jako stolica biskupstwa została ustanowiona  tu  w   latach 1267-1270. Wtedy też na pagórku w pobliżu rzeki wzniesiono  kamienną katedrę, pałac biskupi oraz inne budynki kurialne, które jednak nie zachowały się naszych czasów. Pierwszym biskupem w Górzycy, który nastąpił po biskupie lubuskim Nankerze, był Wilhelm I. Jego następcami byli Wilhelm II i Konrad I, którzy aktywnie współpracowali z zakonem templariuszy na swoim terenie poświadczając wszystkie ich przywileje w swojej diecezji. 

W połowie XIII wieku biskupi lubuscy uzyskali od papieża Aleksandra zezwolenie na chrystianizację w obrządku zachodnim całej Rusi Halickiej, która to działalność potwierdzona została bullą z roku 1257. Biskup Wilhelm I, który  był adresatem tej bulli, powoływał się na wcześniejsze jeszcze przywileje Biskupstwa Lubuskiego w chrystianizacji Rusi. Biskupstwo to otrzymało bowiem od Henryka Brodatego już w roku 1232 dobra opatowskie na Sandomierszczyźnie, które były zapleczem misyjnym na Ruś. Efektem tych uprawnień misyjnych stała się zapewne późniejsza współpraca biskupów lubuskich i zakonu templariuszy, która zaowocowała utworzeniem na pograniczu mazowiecko- jąćwięsko- ruskim kilku templariuszowskich  komandorii osłaniających działalność chrystianizacyjną biskupów i misjonarzy na tym terenie.

Nowo powstałe w roku 1257, templariuszowskie placówki w Łukowie i być może w Opatowie obsadzone były bowiem przez rycerzy z komandorii w Leśnicy i Chwraszczanach, które leżały na terenie diecezji najpierw  lubuskiej, a później górzyckiej.   Data powstania pierwszego kościoła w samej Górzycy nie jest jednak znana, ale na podstawie lokalnych zapisków kronikarskich można przyjąć, iż miało to miejsce pomiędzy XI a XII wiekiem. Badania archeologiczne potwierdziły, iż na miejscu obecnego kościoła parafialnego z XV wieku wzniesiona była wcześniej drewniana budowla sakralna.   O zaawansowanym rozwoju Górzycy w wiekach XII i XIII może świadczyć, również fakt, iż to właśnie Górzycę wybrano na siedzibę przeniesionego z Lubusza biskupstwa. Utworzenie diecezji i wybudowanie całego kompleksu kurii z katedrą, pałacem biskupim i budowlami kurialnymi niedaleko wsi Górzycy i obronnego grodziska, świadczy bowiem o zaawansowanej chrystianizacji tego terenu. Od początku XIV wieku Górzyca nazywana jest już w dokumentach miastem.

Artykuł powstał w autorskim cyklu wydawniczym promującym ciekawe katolickie zabytki sakralne związane z historią Polski  

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w  Ustawie  o    prawie   autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/

Copyright G.B. Bednarek, 2017