Św.Tomasz Becket z Canterbury 1118-1170, biskup, męczennik                      

Kult św. Tomasza Becketa z Canterbury był jednym z najważniejszych kultów pielgrzymkowych średniowiecznej Europy. Zasięg jego oddziaływania obejmował prawie wszystkie ówczesne kraje chrześcijańskie obrządku rzymsko-katolickiego , a trasa pielgrzymów do katedry arcybiskupiej w angielskim Canterbury, będąca  miejscem jego martyrium, zasłynęła w XII wieku jako miejsce cudów związanych z jego wstawiennictwem  i stała się celem pielgrzymkowych podróży setek tysięcy pątników z terenu całego kontynentu.

Obok starych zachodnioeuropejskich  pielgrzymich tras do sanktuariów św. Jakuba w galicyjskim Santiago de Compostella, św. Urszuli w Kolonii, św. Marcina w Tours i św. Dionizego w Sankt  Denis, szlak do Canterbury stał się ważnym elementem  średniowiecznej wiary i obyczajowości religijnej, która emanowała z Anglii na wschód, północ i południe Europy. Kamiennymi świadkami tego kultu stały się dziesiątki romańskich i gotyckich kościołów pod wezwaniem św. Tomasza, rozrzuconych  między Wisłą, Tamizą i Tybrem.  Jednym z nich jest przepiękna cysterska bazylika w Podklasztorzu, która jego wezwanie  uzyskała   podczas swojej konsekracji w roku 1232. Jest to jednocześnie najstarsza świątynia pod  tym wezwaniem w Polsce.

Innym cennym zabytkiem związanym ze św. Tomaszem Becketem jest też gotycka kaplica zamkowa w Raciborzu, nosząca od  końca XIII wieku także jego  wezwanie. W katedrze wawelskiej od średniowiecza znajduje się także jeden z ołtarzy wraz z jego relikwiami  sprowadzonymi tu w XIII wieku.  Oprócz  Polski silny kult św. Tomasza posiada także północna Francja, głównie Normandia, gdzie biskup przebywał przez jakiś czas na wygnaniu, goszczcąc jako religijny i polityczny azylant  w tamtejszych opactwach cysterskich.  Cystersi stali się poprzez to  jednymi z głównych propagatorów jego kultu.

W roku 1230 w pięćdziesiątą  rocznicę mordu na arcybiskupie Canterbury, dokonaną z rozkazu angielskiego króla Henryka II przez jego rycerzy  wynikłą z jego nieposłszeństwa  wobec swego władcy gównie z przyczyn religijnych i politycznych, ówczesny papież zarządził ogólnoeuropejskie obchody męczeńskiej śmierci arcybiskupa i wtedy też najprawdopodobniej powstał zamysł utworzenia szlaków pielgrzymich do Canterbury, między innymi z piastowskiej Polski. Osiedlenie się  na Ziemi Sandomierskiej, w Małopolsce i Wielkopolsce, na  Śląsku i Ziemi Lubuskiej zakonów krzyżowych- bożogrobców, joaannitów i templariuszy- którzy tworzyli, obsługiwali i ochraniali ówczesne szlaki pielgrzymów do Jerozolimy, Santiago de Compostella i Canterbury zintensyfikowało rozszerzanie się tego kultu i stworzyło nową wschodnią nitkę tego szlaku wiodącą z  małopolskiego Sulejowa przez Wielkopolskę, Brandenburgię, Saksonię i Nadrenię, aż do Anglii.


Mniej więcej w tym samym czasie bo około roku 1230  w całej Saksonii rządzonej wówczas przez rody Welfów, Askańczyków i Wettynów  kilkanście istniejących  już wcześniej kościołów przemianowano na świątynie pod wezwaniem św. Tomasza Becketa z Canterbury. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć katedrę  w Brunszwiku, która jest nekropolią saskiego księcia Henryka Lwa i jego małżonki Matyldy, córki angieleskiego króla Henryka II, który wydał rozkaz zamordowania arcybiskupa.

Innymi ważymi sanktuariami św. Tomasza na tej tej trasie są ponadto saskie kościoły i klasztory- w Bursfelde nad Wezerą, w biskupim Merseburgu, Lipsku i małej wiosce Pretzien w Saksonii-Anhalt. Ten ostatni ufundowany został przez saskiego możnowładcę Albrechta Niedźwiedzia. Inne kościoły pod jego wezwaniem znajdują się też w Austrii i na Węgrzech. Jako ciekwostkę należy tu dodać, iż rycerze-zabójcy, którzy dokonali mordu na arcybiskupie zostali ukarani przymusowym wcieleniem na osiem lat do zakonu templariuszy w Ziemi Świętej, gdzie trzech z nich zginęło w walce z Saracenami. Sama postać św. Tomasz Becketa urosła do rangi wielkiego obrońcy wiary i praw Kościoła Katolickiego oraz  symbolu przeciwstawienia się  w imię wiary i sumienia wobec dyktatury i moralnej bezkarności władców. Polskim odpowiednikiem Tomasza Becketa jest patron Małopolski i Krakowa św. Stanisław Szczepanowski zamordowany z kolei w XI wieku z rozkazu piastowskiego władcy Bolesława Śmiałego. Być może podobieństwo postaw obydwu tych biskupów było przyczyną sprowadzenia w XIII wieku relikwii św. Tomasza Becketa z Canterbury właśnie do małopolskiego wówczas Sulejowa.

W średniowiecznej  hagiografii zachodnioeuropejskiej św. Tomasz Becket stał się jednym z najważniejszych świętych Kościoła Katolickiego. Tomasz urodził się  w roku 1118 w bogatej rodzinie kupieckiej  w Londynie, a jego ojciec i matka byli pochodzenia normandzkiego. Pierwsze nauki pobierał u kanoników regularnych w  brytyjskim Merton a na studia przeniósł się do Paryża. Po swoim powrocie do Londynu pomagał ojcu w handlowych interesach pełniąc jednocześnie funkcję miejskiego urzędnika skarbowego. Po pewnym jednak czasie udał się na dwór prymasa Anglii, Teobalda, do Canterbury, który przyjął  pełnoletniego już Tomasza do grona swojego kleru i wysłał go na na dalsze studia  prawnicze  do Bolonii we Włoszech i Auxerre we Francji. Po ponownym powrocie do Anglii został przez biskupa Teobalda w roku 1154 mianowany archidiakonem Canterbury. Ze względu na jego gruntowne wykształcenie już rok później król angielski Henryk II mianował go swoim kanclerzem a po śmierci prymasa  1162 roku wybrał go na jego następcę, licząc zapewne na jego całkowitą uległość wobec królewskiego majestatu.

Tutaj jednak dokonała się w Tomaszu Beckecie, już jako głowie kościoła angielskiego, jego duchowa przemiana i ze spragnionego kariery i stanowisk dworzanina stał się on bezkompromisowym mężem Kościoła oraz moralnym przywódcą angielskiego kleru. Jako prymas, Tomasz zrezygnował z urzędu kanclerza królewskiego, choć funkcja ta dawała mu ogromne wpływy i majątek w całym państwie. Po przyjęciu sakry biskupiej, przywdział włosiennicę, zaczął wieść skromne, ascetyczne życie i oddawać się żarliwym modlitwom. Stał się także nieustraszonym obrońcą niezależności i praw Kościoła wobec władzy świeckiej i królewskiej, co doprowadziło wkrótce do otwartego konfliktu z jego dotychczasowym mecenasem, królem Henrykiem II.

Był to czas kiedy nad kościołem katolickim w Anglii zaczęły się gromadzić  przeciwności zapowiadające nadciągającą burzę i konflikty.  Henryk II był największym władcą ówczesnej Europy a pod jego berłem znajdowały się wówczas dzięki dynastycznym związkom i spadkom cała Anglia, Normandia oraz Francja. Po całkowitej ruinie Anglii, dokonanej przez wojny domowe , prowadzone przez swego ojca Henryka I, nowy władca postanowił wszystko odbudować i doprowadzić do ładu reformując przede wszystkim prawo. W swoich ambitnych planach król pragnął podporządkować sobie również Kościół i jego hierarchów.

Mianowanie zaufanego Tomasza Becketa na stanowisko prymasa Anglii miało być jednym z etapów tego procesu. Tutaj jednak król się zawiódł i głęboko rozczarował  nieugiętą postawą swojego dotychczasowego dworzanina.  W roku 1164 król Henryk II ogłosił "Konstytucje Klarentyńskie" ograniczające znacznie prawa Kościoła na rzecz króla. Będący już prymasem Tomasz Becket nie podpisał tego aktu i nie przyłożył na nim swojej pieczęci, co wywołało już bezpośredni konflikt między królem a prymasem. Niedługo potem papież Aleksander III potępił konstytucje a prymas Tomasz Becket uczynił to samo. Król wezwał wtedy Tomasza przed swój sąd w Northampton. Prymas odwołał się do papieża i wezwał jednocześnie biskupów by zbojkotowali  oni sąd i nie stawili się na procesie, który Henryk II miał mu zamiar wytoczyć. Henryk II zamierzał bowiem aresztować Tomasza, uwięzić go i urządzić pokazowy proces za nieposłuszeństwo. Na wiadomość o tych planach potajemnie, w przebraniu Tomasz opuścił Anglię i udał się do Pontigny we Francji a potem do Sens.

Po 6 latach wygnania dzięki interwencji papieża i króla Francji Henryk II zgodził się na powrót prymasa do kraju. Król jednak traktował go jako zdrajcę i głowę opozycji w Anglii poprzez niechęć między innymi nadal rosła, stając się w końcu przyczyną tragedii, do której wkrótce doszło. Kiedy król przebywał w Normandii  dworzanie donosili mu o tym, co się dzieje w Anglii oraz co mówi i robi prymas Tomasz Becket. Król wpadł we wściekłość i czując się hańbiony przez nieposłuszeństwo prymasa zezwolił swoim wasalom na odwetowy mord na  Tomaszu. Czterech jego rycerzy wyruszyło natychmiast do Canterbury i w tamtejszej katedrze podczas odprawiania nieszporów zarąbali w obecności duchownych i mieszkańców Tomasza mieczami krzycząc, iż jest zdrajcą. Stało się to 29 grudnia 1170 roku.

Przy ubieraniu biskupa do pogrzebu znaleziono  na jego ciele włosiennicę i krwawe ślady od biczowania się. Zbrodnia wywołała oburzenie w całej Anglii i ówczesnym chrześcijańskim świecie. W trzy lata po męczęńskiej śmierci papież po szybkim procesie kanonizacyjnym  ogłosił Tomasza świętym i męczennikiem kościoła. Król Henryk II,  jako mocodawca zbrodni, aby uwolnić się od wyklęcia przez Kościół Katolicki, które groziły nawet utratą tronu, podjął pokutę, odbył pielgrzymkę do grobu św. Tomasza  i przyrzekł wziąć udział w wyprawie krzyżowej, co zamieniono mu jednak na obowiązek  wybudowania trzech kościołów.
Od tego też momentu grób św. Tomasza w Canterbury stał się celem licznych pielgrzymek i cudów, które miały przy nim miejsce.Tumbę grobową św. Tomasza w 1538 roku kazał zniszczyć jednak król Henryk VIII. Święty Tomasz Becket jest obok św. Jerzego- patrona rycerzy- drugim najważniejszym patronem Anglii.   Oprócz wielu średniowiecznych żywotów i miraculów oraz ikonograficznych motywów przedstawiających  św. Tomasza Becketa  najwybitniejszymi dziełami nawiązującymi do jego losów i sanktuarium w Canterbury są słynne, powstałe w XVI wieku w  Anglii  "Opowieści Kanterberyjskie" Chaucera oraz XX-wieczny dramat sceniczny brytyjskiego noblisty T.S. Eliota p.t. "Mord w katedrze".                                          

Kronikarski opis śmierci św. Tomasza Becketa z Canterbury