Poznań, będący stolicą Wielkopolski, jest jednocześnie jednym z najstarszych stołecznych miast w Polsce. Jego początki sięgają połowy X wieku i są nierozłącznie związane z początkami  naszego państwa. Najstarszymi architektonicznymi atrakcjami stolicy Wielkopolski są archeologiczne relikty pierwszej piastowskiej katedry pod wezwaniem św. Piotra i Pawła z X wieku, znajdujące się pod posadzką dzisiejszej gotyckiej bazyliki archikatedralnej. Można o nich bez wątpienia powiedzieć, że są  jednym z najważniejszych kamieni węgielnych polskich dziejów i narodowej tożsamości.  Ostrów Tumski, bo tak nazywa się wyspa oblana wodami Warty i rzeki Cybiny, jest pierwszym ośrodkiem miejskim Poznania i tutaj też znajdowało się imponujące piastowskie grodzisko, które w czasach Pierwszych Piastów było jednym z głównych ośrodków ich państwa. W tutejszym grodzie książęcym w roku 968 zaczęto też wznosić pierwsze kamienne budowle- biskupią bazylikę chrzcielną, książęce palatium i rotundę, będącą kościołem grodowym.

W ostatnich latach poznańscy archeolodzy  odsłonili pod dzisiejszym gotyckim kościołem p.w. NMP fundameny tego piastowskiego pałacu. Cała  wyspa, na której  mieszczą się zabudowania i urzędy tutejszej kurii diecezjalnej jest więc obok Ostrowa Lednickiego, gnieźnieńskiego Wzgórza Lecha, Wzgórza Wawelskiego, Wzgórza Tumskiego w Płocku oraz Ostrowia Tumskiego Wrocławiu jednym z najważniejszych narodowych pomników historii Polski, a spoczywające od tysiąclecia w podziemiach tutejszej katedry prochy Mieszka I i Bolesława Chrobrego, każą uznać to miejsce za kolebkę naszej narodowej historii i jedną z głównych nekropolii królewskch Polski.

Niestety, gdyby spytać dziś przeciętnego Polaka, czy był kiedyś w podziemiach poznańskiej katedry okazałoby się, że większość z nich nie wie nawet, jak wygląda ta katedra i z jakimi władcami jest związana.  Poza tym miejsce to ma niezwykłą rangę dla całych dziejów Polski poprzez to, iż to także tutaj obok Ostrowia Lednickiego i Gniezna odbywała sie chrystianizacja Polan, o czym świadczą resztki dużej misy chrzcielnej znajdujące się w podziemiach katedry,  służącej najprawdopodobniej do masowego chrztu tutejszych możnowładców i ich poddanych.  

Pierwsza poznańska misyjna bazylika katedralna wybudowana została z  kamiennych łupków na fundamentach z wielkich narzutowych głazów i  stała się siedzibą pierwszego biskupstwa na ziemiach polskich. Została wzniesiona  dla biskupa misyjnego Jordana, który podlegał bezpośrednio papieżowi i pochodził prawdopodobnie z  Niemiec, chociaż uważa się także że mogł być Włochem. Pomimo tego że,  jego  główną siedzibą był Poznań i  Jordan nosił tutuł biskupa poznańskiego, to był on właściwie biskupem wszytkich Polan, których w państwie Mieszka  nawrócił z pogaństwa na wiarę chrześcijańską. Podobnie jego następca, biskup Unger, saski benedyktyn, bedący wcześniej opatem cesarskiego klasztoru w Memleben, jeszcze w roku 1000 był jedynym biskupem chrześcijańskim na całą piastowską Polskę. Patronem tej pierwszej polskiej katedry stał się św. Piotr- Apostoł Rzymu. Dlatego też , jako pierwsza katedra  biskupia na tym terenie miała ona prawo do tego samego patrona, co siedziba papieża. W tutejszym Muzeum Diecezjalnym znajduje się nawet  miecz, którym podobno ścięto w Rzymie św. Piotra,  i jak mówi to lokalna legenda relikwię tę przywiózł tutaj właśnie ten pierwszy, poznański biskup misyjny.  

Kościół katedralny w książęcym grodzie na Ostrowiu Tumskim był trójnawową bazyliką wzniesioną z  płaskich kamieni na fundamencie z głazów i posiadał charakterystyczny saski westwerk z dwoma wieżami, czyli tak zwany masyw zachodni z emporą dla księcia. Katedrę wznieśli najprawdopodobniej budowniczowie i architekci przybyli z Niemiec ponieważ w kraju Polan  nikt do tej pory nie budował kamiennych, murowanych budowli.  Poprzez to, pierwsza bazylika poznańska nie różniła się niczym od saskich i nadreńskich monumentalnych kościołów, a jej architektonicznych wzorców należy szukać między Łabą, Wezerą i Renem,  gdzie istaniały wówczas dziesiątki podobnych bazylik. Region Saksonii, Turyngii, Gór Harzu, Ostfalii i Westfalii stał się w X wieku jądrem cesarstwa ottońskiego i charakteryzował się niebywałym rozkwitem sakralnej architektury i sztuki wczesnoromańskiej, która promieniowała na ówczesną Polskę, Czechy Węgry i Skandynawię.

Choć w architekturze wczesnopiastowskiej daje się odnaleźć również wpływy włoskie, morawskie i bizantyńskie, które splatają się tu z motywami karolińsko-ottońskimi, to bez wątpienia pierwsze kościoły i palatia Poznania, Ostrowa Lednickiego, Gniezna, Giecza, a nawet Krakowa i Wrocławia, przypominały głównie wielkie tumy i bazyliki z wyżej wymienionych terenów.  Katedra  wybudowana została na podgrodziu, ale nie była jedyną kamienną budowlą na Ostrowiu Tumskim. Obok, w książęcym grodzie istniało bowiem kamienne palatium i mała rotunda pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny o czeskim wzorcu architektonicznym, którą ufundowała tu Dąbrówka. Z całą tą wiedzą i pewnym mistycznym niepokojem wchodzi się do katedry, aby po raz kolejny zanurzyć się w otchłań polskich dziejów, i w jej podziemiach  przy resztkach grobowców Mieszka i Chrobrego odczuć powagę tego świętego miejsca.

Poznańska katedra w ciągu wieków była wielokrotnie przebudowywana lub odbudowywana- po raz pierwszy po zniszczeniu jej przez Brzetysława w roku 1038 a po raz ostatni po jej spaleniu podczas walk o Ostrów Tumski w 1945 roku. Później  podczas jej rekonstrukcji odsłonięto właśnie preromańskie podziemia i udostępniono je dla zwiedzających. Dzisiejsza katedra jest odbudowana w swojej gotyckiej formie, z późniejszymi barokowymi hełmami wież, a w jej wnętrzu znajdują się zabytki z różnych epok. Chodząc po niej można podziwiać gotycki ołtarz, Złotą Kaplicę z rzeźbami Mieszka I i Chrobrego oraz boczne ołtarze i kaplice fundowane przez kolejnych biskupów.               


Tekst, opracowanie, zdjecia: Grzegorz B. Bendarek, copyright